Super flumina Babylonis

Super flumina Babylonis
ilic sedimus et flevimus
dum recordaremur tui, Sion
in salicibus in medio eius
suspendimus organa nostra.

Στους ποταμούς της Βαβυλώνος
εκεί καθίσαμε και κλάψαμε
ενώ σε αναθυμόμασταν, Σιών
(και) πάνω στις ιτιές, καταμεσής (της Βαβυλώνος)
κρεμάσαμε τα όργανά μας.

Πρόκειται για τους στίχους από τον Ψαλμό 136 κατά την εβραϊκή αρίθμηση (137 στη Βουλγκάτα), διάπυρη στιγμή του διωγμού, παρακάτω στη Μετάφραση τῶν Ἑβδομήκοντα:

Ἐπὶ τῶν ποταμῶν Βαβυλῶνος
ἐκεῖ ἐκαθίσαμεν καὶ ἐκλαύσαμεν
ἐν τῷ μνησθῆναι ἡμᾶς τῆς Σιών·
ἐπὶ ταῖς ἰτέαις ἐν μέσῳ αὐτῆς
ἐκρεμάσαμεν τὰ ὄργανα ἡμῶν·

Οι Εβραίοι είναι εξόριστοι στους ποταμούς της Βαβυλώνας. Υποδουλωμένοι πλέον, θυμούνται την Ιερουσαλήμ και θρηνούν. Κι εκεί, στη Βαβυλώνα, πάνω στις ιτιές, κρεμούν το τραγούδι τους και δε θα το ξαναπιάσουν. Γιατί αυτοί που τους έφεραν εκεί, τους ζήτησαν να ψάλουν ιερά τραγούδια. Και τους έλεγαν: ψάλετέ μας τα ιερά άσματά σας, της Σιών. Κι οι Εβραίοι έλεγαν: πώς θα ψάλουμε εδώ τα ιερά μας άσματα; εδώ, στην αλλότρια γη; Αν ποτέ σε λησμονήσω, Ιερουσαλήμ, να παραλύσει η δεξιά μου!

Ο Τζοβάνι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα, γιος του Σάντο και της Πάλμα Πιερλουίτζι, γεννήθηκε στην Παλεστρίνα, εξ ου και το παρόνομα, κοντά στη Ρώμη, τον Φεβρουάριο του 1525 ή 1526. Γύρω στα δέκα του, καθώς διαλαλούσε στους δρόμους της Ρώμης τα προϊόντα της φάρμας των γονιών του, τραγουδώντας μάλιστα στενορεία τη φωνή, τον άκουσε ο διευθυντής της χορωδίας της Σάντα Μαρία Ματζόρε.

– Έχετε σπουδάσει μουσική, νεαρέ μου;
– Ποιος εγώ;

Τα κατάλαβε όλα με τη μία ο Μαέστρος – σου λέει αυτός εδώ είναι από χωριό, δεν ξέρει τίποτα, αλλά είναι ταλεντάρα φυσική και ατέλειωτη. Και τον ετσίμπησε.

– Από σήμερα θα τραγουδάτε στη χορωδία μας.
– Ποιος εγώ;

Το πήρε το παιδί κοντά του, πάρε δασκάλους, πάρε να μάθεις μουσική να ξέρεις τι σου γίνεται, να διαβάσεις τι γράφουν οι συγγραφείς, ν' ανοίξουν τα μάτια σου. Άνοιξαν και παράνοιξαν τα μάτια του μικρού – τότε στη Ρώμη οι πιο επιδραστικοί μουσικοί ήταν ο Γκιγιόμ Ντιφέ και ο ήδη εκλιπών Ζοσκέν ντε Πρε, δυο από τους μεγαλύτερους συνθέτες της Αναγέννησης. Στην ίδια γενιά με τον Ορλάντο ντι Λάσο, βρέθηκε ο νέος στο κέντρο του περιβολιού.

Περάσαν χρόνια καλά και χρόνια δύσκολα. Ο Παλεστρίνα έγινε ο οργανίστας του Καθεδρικού του Αγίου Αγαπίου, ύστερα ο μουσικός διευθυντής της Καπέλα Τζούλια στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, κι εκεί έγραψε και τις πρώτες λειτουργίες του – μάλιστα από τους πρώτους Ιταλούς που έγραψαν λειτουργίες γιατί ώς τότε ιερή μουσική γράφαν Γάλλοι, Ολλανδοί και Ισπανοί. Ώσπου το 1555 ο Πάπας Παύλος Δ' έβγαλε φιρμάνι: όλοι ο παπικοί χορωδοί έπρεπε να είναι κληρικοί. Κι ο Παλεστρίνα ήταν όχι μόνο παντρεμένος – είχε και τέσσερα παιδιά. Μετάθεση λοιπόν σε διάφορες εκκλησίες στη Ρώμη ώσπου το 1571 επιστρέφει στον Άγιο Πέτρο, όπου και παραμένει ώς το τέλος της ζωής του. Μάλιστα τα χρόνια εκείνα ξεσπούν οι εξάρσεις της πανούκλας και χάνει αδελφό, γυναίκα, και δυο απ' τα παιδιά του. Και πάνω που σκέφτεται να γίνει παπάς, ξαναπαντρεύεται. Μια χήρα πλούσια, την Βιρτζίνια Ντόρμολι. Λύνεται και το οικονομικό, και καταφέρνει πια ν' αφιερωθεί στη σύνθεση, ώς τον θάνατό του.

Μας άφησε εκατοντάδες συνθέσεις. Κάθε είδους – λειτουργίες, ύμνους, μοτέτα, μεγαλυνάρια, ψαλμούς, μαδριγάλια – όλα α καπέλα. Από τρίφωνα ώς οκτάφωνα. Όλα σαφή και ισορροπημένα, απόλυτα εναρμονισμένα. Αντιστικτική ιδιοφυΐα – αγαπημένο του παιχνίδι οι φωνές που μιμούνται μελωδικά άλλες φωνές και κυλούν παράλληλα ως κανόνας. Δυναμική ροή της μουσικής που αναπνέει σαν οργανική συνέχεια του κειμένου. Μάλιστα με μουσικές φράσεις που ακολουθούν τη γραμματική δομή του λατινικού, που κυλούν μαζί με το νόημα κι όχι ανεξάρτητα απ' αυτό, κάτι που δεν έκαναν πάντα οι παλιότεροι, ούτε και όλοι οι νεότεροι συνθέτες. Cantus firmus, αλλά με ρυθμό ευέλικτο, χωρίς το αυστηρό μέτρο των μεταγενεστέρων. Με λίγα άλματα, χωρίς απότομα διαστήματα, και με τις κατάλληλες αντισταθμίσεις, όπου το μεγάλο διάστημα είναι αναπόφευκτο. Και με ελάχιστες διαφωνίες, συνήθως διαβατικές, που λύνονται το ταχύτερο.

Ο Παλεστρίνα θεωρείται το πρότυπο της ars perfecta —της «τέλειας τέχνης» της Αναγέννησης— όπου η καθαρότητα της πολυφωνίας, η λογική ισορροπία των φωνών και η πνευματική ευγένεια της έκφρασης συνυπάρχουν σε απόλυτη αρμονία. Κι όλ' αυτά σε μια εποχή που η πολυφωνική μουσική είχε γίνει τόσο περίπλοκη που πια ετίθετο θέμα κατά πόσον η μουσική επεσκίαζε ή όχι το ιερό κείμενο, με αποτέλεσμα οι στίχοι των λειτουργιών να μην κατανοούνται από το χριστεπώνυμο πλήρωμα.

Motectorum quatuor vocibus partim plena voce liber secundus, γράφει πάνω πάνω η έκδοση του 1587/1604. Δεύτερο βιβλίο μοτέτων για τέσσερις φωνές, εν μέρει σε πλήρη φωνή. Το κομμάτι, Super flumina Babylonis, είναι το υπ’ αριθμόν 3 τεμάχιο στο βιβλίο.

Ύστερη περίοδος του Παλεστρίνα. Διαυγής πολυφωνία. Με σεβασμό στον λόγο και την καθαρότητά του, προσηλωμένη στο πνεύμα της προσευχής.